نفس در قفس

 متأسفانه با وجود تغییرات فرهنگی و اجتماعی که طی دهه‌های گذشته اتفاق افتاده، هنوز عده‌ای طرفدار ازدواج کودکان هستند و فکر می‌کنند با این روش زندگی فرزندشان را می‌سازند و او را از کج رفتاری و مشکلات اخلاقی مصون نگه می‌دارند؛ این افراد حکایت کسانی هستند که برای درست کردن یک جا صد جای دیگر را ویران می‌کنند.

هر چند طی سال‌های گذشته به واسطه اقدامات فعالان حقوق کودکان، بالا رفتن آگاهی جمعی و فشارهای رسانه‌ای آمار کودک‌همسری در کشور کاهش یافته ولی هنوز در برخی مناطق این مسأله وضعیت بحرانی دارد؛ جالب این جاست که با وجود روشنگری‌های صورت گرفته هنوز ازدواج کودکان به نوعی خط قرمزی برای مسئولان محسوب می‌شود و اغلب برای ارائه آمار واقعی در این زمینه طفره می‌روند.

برای تهیه این گزارش، مکاتبه‌ای با ثبت احوال البرز صورت گرفت و از میان ۱۰ سوال پرسیده شده تنها آمار ازدواج کودکان بی‌جواب ماند و وقتی علت را جویا شدیم عنوان شد که سامانه ثبت احول اختلال دارد؛ این اختلال حدود دو سال است که حل نشده باقی مانده البته جالب این جاست که این سامانه فقط برای ارائه آمار طلاق و ازدواج استان با مشکل مواجه است و در سایر موارد مثل آمار تولد و وفات، فراوانی نام، تعداد شناسنامه‌های صادر شده و ثبت درخواست برای کارت هوشمند ملی مشکلی ندارد.

در نهایت برای گرفتن آمار دست به دامان بهزیستی شدیم و جالب‌تر این جاست که ثبت احوال در ارائه این اطلاعات به بهزیستی مشکلی نداشته و صرفاً در ذیل نامه قید کرده بود که این آمار نسبی است و قابل تغییر.

واقعیت این است تا زمانی که که نگاه مسئولان به آسیب‌های اجتماعی محتاطانه باشد و شفافیتی در این زمینه وجود نداشته باشد؛ وضعیت تغییری نخواهد کرد و مساله و صورت مساله حل نشده باقی خواهد ماند…

کودک همسری آسیبی نوظهور نیست 

یک کارشناس ارشد مشاوره خانواده با بیان اینکه کودک همسری پدیده‌ای است که از گذشته‌های دور در برخی جوامع رواج داشته، می‌گوید: “کودک همسری آسیبی نوظهور نیست و در طول تاریخ جوامع مختلفی درگیر آن بوده‌اند اما موضوعی که باعث شده این پدیده امروز به نگرانی تبدیل شود تغییر در تفاوت رشد بین کودکان امروز و کودکان سده‌های قبل است”.

سعیده السادات دهقان ادامه می‌دهد: “واقعیت این است فرایند رشد جسمی و روحی کودکان امروز در مقایسه با کودکان چند سده و حتی چند دهه کندتر اتفاق می‌افتد که همین باعث می‌شود آمادگی ازدواج در آنها دیرتر ایجاد شود”.

وی بیان می‌کند: “سن قانونی برای ازدواج دختران در ایران ۱۳ و برای پسران ۱۵ سال در نظر گرفته شده ولی در پیوست همین ماده قانونی ذکر شده اگر دختر و پسری بخواهند قبل از این سنین ازدواج کنند؛ در صورتی‌که با اجازه ولی همراه باشد و مرجع قانونی هم این ازدواج را بلامانع تشخیص دهد، عقد رسمی صورت می‌گیرد”.

وی با بیان اینکه قبل از انقلاب شاهد اصلاحاتی در قانون ازدواج بودیم؛ توضیح می‌دهد: “بر اساس اصلاحات قانونی صورت گرفته در سال ۵۵، سن ازدواج دختران به ۱۵ سال و پسران نیز به ۱۸ تغییر کرد ولی بعد از انقلاب لایحه‌ای به مجلس ارائه شد و در نهایت سن قانونی ازدواج مجدداً به سنی که شرع برای بلوغ دختر و پسر مد نظر قرار داده تغییر کرد و کاهش یافت”.

این کارشناس ارشد مشاوره خانواده می‌گوید: “بدون شک صرف رسیدن به بلوغ جنسی برای یک ازدواج سالم و پایدار کافی نیست و فاکتورهایی مثل رشد فکری و روحی نیز به اندازه بلوغ جسمی در این فرایند اهمیت دارد که متأسفانه در اصلاح قانون سن ازدواج، بعد از انقلاب به این مساله توجه چندانی نشده است”.

آمار ازدواج کودکان به بهانه کم کردن یک نان خور اضافی بالاست

وی با اشاره به عوامل موثر در وقوع پدیده کودک همسری در جامعه اضافه می‌کند: کودک همسری دراغلب فرهنگ‌های قومی و عشیره‌ای نه تنها مذموم نیست بلکه به نوعی ارزش تلقی می‌شود و همین باعث شده آمار ازدواج کودکان در مناطقی از کشور که قبیله‌ای و عشیره‌ای هستند بالا باشد؛ بر این اساس باید گفت فقر فرهنگی اولین عامل برای وقوع این آسیب در جامعه است.

دهقان بیان می‌کند: “فقر اقتصادی یکی دیگر از مهمترین دلایل برای ازدواج کودکان در برخی خانواده‌ها است، بدون شک در خانواده‌هایی که در کنار فقر فرهنگی از فقر اقتصادی هم رنج می‌برند آمار ازدواج کودکان به بهانه کم کردن یک نان خور اضافی بالاست”.

وی اظهار می‌کند: طلاق و سطح پایین سواد در والدین و اعتیاد آنها از دیگر عوامل تاثیرگذار در وقوع پدیده کودک همسری است؛ در خانواده‌ای که پیوست عمیقی بین والدین وجود ندارد بعید نیست که کودکان برای رهایی از شرایط بد و جنگ و جدال‌های هر روزه به فکر ازدواج بیفتند و یا از آن بدتر به اجبار پدر یا مادر به این نوع ازدواج تن بدهند.

وی با بیان اینکه ازدواج کودکان آسیب‌ها و صدمات فردی و اجتماعی زیادی به همراه دارد؛ می‌گوید: “دختری که در سن کودکی ازدواج می‌کند در مرحله اول از حق ادامه تحصیل رسمی محروم می‌شود و دیگر نمی‌تواند در مدارس عادی درس بخواند؛ بدیهی است این سیکل معیوب آموزش در رشد فردی و اجتماعی او تاثیر گذاشته و پایه‌های آموزش وی را ضعیف می‌کند. علاوه بر این، سلامت جنسی و جسمی دختری که در سن پایین لباس عروس می‌پوشد و به جای دغدغه‌های دوران کودکی ناچار است زیر بار مسئولیت همسری و مادری برود به خطر می‌افتد”.

وی ادامه می‌دهد: از نظر پزشکی، زایمان زیر ۱۸ سالگی هم برای مادر و هم نوزاد خطر دارد و علاوه براین آمار سقط جنین در مادران زیر ۱۸ سال به مراتب از مادرانی که در سن تقویمی مناسبی ازدواج کرده اند بالاتر است.

جامعه نابالغ حاصل افزایش آمار ازدواج کودکان است

دهقان اضافه می‌کند: “پسرانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند هم اغلب به ناچار وارد بازار کار سیاه می‌شوند که این امر هم از لحاظ جسمی و هم روحی تبعات جبران ناپذیری برای آنها به همراه دارد؛ در خانواده‌هایی که ازدواج زوجین در سنین پایین اتفاق می‌افتد اغلب مرد مسئولیت تأمین هزینه‌های خانواده را به عهده دارد و به واسطه سیکل معیوب اشتغال، احتمال بروز مشکلات اقتصادی و به تبع آن بسیاری مسائل دیگر بیشتر است”.

وی با اشاره به تاثیری که رواج پدیده کودک همسری در جامعه دارد، می‌گوید: “افزایش آمار ازدواج‌های نابالغ در طول زمان، جامعه‌ای نابالغ را می‌سازد که در زمینه‌های مختلف به رشد و بلوغ کافی نرسیده است؛ افزایش طلاق‌های رسمی، طلاق عاطفی، افزایش خشونت‌های خانوادگی و بالا رفتن آمار خیانت‌های زناشویی تنها بخشی از ویژگی‌هایی یک جامعه نابالغ است”.

سال گذشته ۳۴۴ مورد ازدواج دختران زیر ۱۴ سال و چهار مورد هم ازدواج دختران زیر ۱۲ سال در البرز ثبت شده است

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به آمار ازدواج کودکان در استان اشاره کرده و می‌گوید: “سال گذشته ۳۴۴ مورد ازدواج دختران زیر ۱۴ سال و چهار مورد هم ازدواج دختران زیر ۱۲ سال در استان ثبت شده است؛ در سال ۹۵ هم ۲۱۲ پسر زیر ۱۵ سال و ۴۵۳ دختر زیر ۱۴ سال در استان ازدواج کرده‌اند؛ این رقم در مقایسه با جمعیت البرز و ازدواج هایی که هر سال در استان به ثبت می‌رسند نگران کننده است”.

وی اظهار می‌کند: “بدون شک مهاجر پذیری البرز و اینکه این استان پذیرای قومیت‌ها و گروه‌های جمعیتی مختلف است در ثبت این آمار بی تأثیر نبوده است”.

چه باید کرد؟

دهقان در ادامه با اشاره به ضرورت تلاش برای ترویج فرهنگ ازدواج به هنگام در جامعه توضیح می‌دهد: “برای کاهش آمار کودک همسری در جامعه فرهنگ‌سازی و اصلاح قوانین ضرورت ویژه‌ای دارد چون حتی اگر با فشار و مطالبات فعالان اجتماعی قانون مربوط به سن ازدواج اصلاح شود؛ اگر فرهنگ‌سازی مناسبی در این خصوص صورت نگرفته باشد این تغییر قانونی نتیجه‌ای که ندارد هیچ بلکه آسیب‌های دیگری را نیز به همراه می‌آورد. اگر فرهنگ‌سازی مناسبی برای ترویج ازدواج به هنگام در جامعه صورت نگیرد شاهد افزایش آمار ازدواج‌های پنهان ( ازدواج هایی که تا رسیدن پسر و دختر به سن قانونی ثبت نمی‌شود) در شهرهای کوچک خواهیم بود”.

وی اضافه می‌کند: “اگر آگاهی خانواده‌ها از طریق آموزش‌های مستقیم و غیر مستقیم بالا برود خود به خود شاهد حرکت جامعه به سمت تبعیت از فرهنگ ازدواج به هنگام خواهیم بود”.

کودکان مروج فرهنگ ازدواج به هنگام در خانواده‌ها

وی خاطرنشان می‌کند: “برای ترویج فرهنگ ازدواج به هنگام آموزش‌ها را از مدارس و از سنین پایین شروع کنیم؛ به این ترتیب که در سرفصل‌های درسی دانش‌آموزان هر پایه مفاهیم مرتبط گنجانده شود تا دانش آموزان به مروجانی برای این امر در خانواده‌ها تبدیل شوند؛ البته صدا و سیما نیز با ساخت برنامه‌هایی با محوریت ازدواج و سن مناسب ازدواج و … می‌تواند به ترویج این فرهنگ در جامعه کمک زیادی کند”.

ازدواج کودکان اولویت ما نیست

مدیر کل امور بانوان و خانواده استانداری البرز با اشاره به اینکه مسأله کودک همسری اولویت اول این دفتر نیست، می‌گوید: در هر مقطعی در دستگاه‌های اجرایی چند اولویت مشخص می‌شود که منابع و امکانات برای پیگیری آن اولویت‌ها به کار گرفته می‌شوند؛ در حال حاضر مقوله کودک همسری اولویت اول دفتر بانوان و امور خانواده نیست و برنامه‌ریزی خاصی در این حوزه برای این آسیب صورت نگرفته است.

مریم اسماعیلی فرد ادامه می‌دهد: “در حال حاضر اولویت اول ما پیگیری و ساماندهی وضعیت زنان سرپرست خانواده است که تعداد آنها در استان روز به روز زیاد تر می‌شود”.

تعداد زیادی از ازدواج‌های کودکان ثبت نمی‌شود

وی توضیح می‌دهد: “تعداد زیادی از ازدواج کودکانی که در کشور و به تبع آن در استان انجام می‌شود ثبت نمی‌شود و در قالب ازدواج‌های غیر رسمی صورت می‌گیرد به همین دلیل نمی‌توان آمار دقیقی در این خصوص ارائه داد. در بخشی از سند ارتقای وضعیت زنان و خانواده استان به دنبال تعیین و استفاده از روش‌هایی برای دستیابی به آمار دقیق ازدواج کودکان استان هستیم تا بتوانیم بر مبنای آن برنامه‌ریزی برای کاهش آمار به دست آمده را انجام دهیم”.

این مسئول بیان می‌کند: “برای کاهش این آسیب در جامعه باید ریشه‌های آن که فقر فرهنگی و اقتصادی است را بخشکانیم در غیر این صورت اقدامات این حوزه آن طور که باید و شاید جوابگو نخواهد بود”.

بلوع جسمی و جنسی ضامن آمادگی برای ازدواج نیست

یک فعال حقوق کودک با اشاره به این‌که رسیدن به بلوغ جسمی ضامن داشتن بلوغ فکری و روحی نیست، می‌گوید: “با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی امروز، بلوغ روحی و فکری در کودکان دیرتر از بلوغ جسمی اتفاق می‌افتد؛ امروز در جامعه کودکانی را می‌بینینم که به بلوغ جسمی و جنسی رسیده‌اند ولی به دلیل نرسیدن به بلوغ روحی و فکری اگر ازدواج کنند موفق نخواهند شد. متأسفانه بسیاری از افراد با ازدواج در سنین کودکی و بعد از بلوغ فکری تناسبی بین ازدواجشان با معیارهای خود نمی‌بینند که اغلب به دلیل نداشتن شرایط جدایی این رابطه به یک طلاق عاطفی منتهی می‌شود”.

رویه‌ای مشخص برای تشخیص صلاحیت ازدواج دختران زیر ۱۳ سال وجود ندارد

وی به موضوع ثبت ازدواج دختران زیر ۱۳ سال با شرایط اجازه ولی و مصلحت قاضی اشاره کرده و ادامه می‌دهد: “متأسفانه تجویز ازدواج زیر این سنین در دادگاه‌ها روال مشخصی ندارد و بر حسب مورد به قاضی واگذار شده است که به علت سلیقه‌ای عمل کردن در این مسأله تصمیم‌گیری‌ها در این موضوع از شهری به شهر دیگر متفاوت است و سبب شده تا رویه‌های متفاوتی هم در این خصوص اعمال شود”.

وی اظهار می‌کند: “پدیده کودک همسری در کنار مخالفان، موافقانی نیز دارد که بیشتر به استناداتی خاص، عقیده دارند با این کار سلامت و بقای بنیان خانواده حفظ می‌شود و دختر و پسر از لغزش‌ها در امان می‌مانند ولی به نظر می‌رسد این تصور در عمل چندان نتیجه بخش نیست. بدون شک دختر و پسری که بدون تجربه دوران کودکی به ناگهان با مسئولیت‌های بزرگسالی مواجه می‌شوند؛ دچار آسیب‌های پنهان و آشکار زیادی می‌شوند که این آسیب‌های تا آخر عمر گریبان‌گیر آنها خواهد بود”.

سن یک عدد است

وی اضافه می‌کند: “سن تقویمی برای ازدواج از فرد به فرد و بسته به ویژگی‌های فردی و شرایط زندگی متفاوت است بنابراین نمی‌توان برای همه نسخه پیچید که مثلا باید ۱۸ سالگی یا ۳۰ سالگی ازدواج کرد ولی روشن است که در مقوله ازدواج باید به مساله بلوغ فکری و جسمی به یک اندازه اهمیت داد. امید است با تلاش فعالان اجتماعی و مخالفان کودک همسری، طرح و قانونی از سوی مسئولان تصویب شود تا کودکان بتوانند آن طور که حقشان است از دوران کودکی لذت ببرند”.